Veliña

Lombo do Veliña (O Xistral). (C) Dolores González de la Peña, 2022.

O pico Veliña asoma a súa lomba arredondada tralo corte da turbeira de cobertor, feito para a instalación dun eólico. Aínda que a manipulación e extracción de turba estea prohibida, por mor do seu papel como reservorio de carbono, sendo "o territorio estudiado [O Xistral] uno de los mayores reservorios de carbono del SO de Europa" (1), aquí a lei non está feita para aplicar ás grandes industrias das renovables; que paradóxicamente se presentan como moi ecolóxicas mentras contaminan liberando carbono ó destruír para sempre as turbeiras nas que se instalan.

O nome do pico provén do latín vigiliam, "acción de vixiar ou observar; lugar dende o que se vixía - observatorio". Neste sentido, no Dictionnarie Étimologique des Noms de Rivières et de Montagnes en France, de Dauzat e Deslandes, o monte Le Veyou é remitido ó provenzal velha, veille = observatoire. Na nosa documentación medieval aparece unha "Penam Vigiliam" (ano 1198 - Ourense), do que se derivaría, en xeral, Vixía, mais se temos en conta a posible caída do -g- intervocálico, da forma resultante *Vilía saería Veliña. Non obstante, o Diccionario etimolóxico de toponimia asturiana de Julio Concepción recolle Velía remitíndoo a Bela, do que dice que é unha "voz, sin duda, discutible y rara como nombre de montaña", e remata vencellando o topónimo ó celta bela, "álamo".

Nós discrepamos desta última etimoloxía ó divisarse dende o Veliña unha grande extensión do concello limítrofe de Muras, e ó ser habitual orónimo na Romania. O pico foi, pois, sen moita dúbida unha atalaia de observación do territorio.

En Galicia a deturpación e reetimoloxización destes topónimos polo termo "valiña", derivado do latín vallem, "val", é moi corrente:

O topónimo Veliña das Minutas Cartográficas do IGN, preto de Bestemuz (Muras), coñécese agora como A Valiña.

Preto da aldea de Brandián, a capeliña de San Miguel da Veliña, mailo lugar das Penas da Veliña (O Freixo - As Pontes de García Rodríguez), que segundo Ana Durán Penabad teñen de sempre ese nome que lle ensinou o seu avó, presentan a mesma deturpación por influencia do derivado do latín vallem, aparecendo Baliña e Abaliña, fronte a "La Veliña", nas Minutas Cartográficas do IGN. 

(1) Luis Gómez-Orellana, Boris Hinojo Sánchez, Marco Rubinos Román, Pablo Ramil-Rego, Javier Ferreiro da Costa e Carmen Cillero Castro: "El sistema de turberas de la sierra de O Xistral como reservorio de carbono, valoración, estado de conservación y amenazas", Bol. R. Soc. Esp. Hist. Nat. Sec. Geol., 108, 2014. 

O Cadramón

 

O Cadramón. (C) M. Camba Gayoso, 2022.

O Cadramón é un orónimo híbrido celtolatino. Semella un aumentativo en -ón, mais é un superlativo céltico en -amo, declinado en caso acusativo (*Cádramo - *Cadramónem) o que promove o desprazamento acentual, como no caso de Segísamo (nominativo) - Segisamónem (acusativo) que vimos de ver na entrada Sésamo e Sesmonde. 

A base é o latín quadrum, estudado por Hubschmid ("Problèmes d'etymologie et de sémantique comparée. Roum. codru, alban. kodër et quelques représentants du lat. quadrum, quadra dans les langues romanes de l'Occident" (Nouvelle revue d'onomastique, 1985, nº 5-6, pgs. 120-141). No seu traballo expón as evolucións fonéticas dos derivados de quadrum na Romania, con diversas solucións do vocalismo wa e do grupo consonántico dr. Os significados que comprende o étimo quadrum van dende o codru rumano na súa acepción de "pedazo ou corteza de pan, corrosco" (v. latín quadra panis), ó que nós engadíramos as correspondencias galegas cadrozo, carozo e carolo, ata a acepción oronímica relativa ás elevacións do terreo, rumano codru, "outeiro", que debe porse en relación co noso orónimo "Monte Quadro" (orónimo histórico gallego - ano 1197, Toxosoutos: CODOLGA), ou Pedra do Cadro (orónimo de Muros), e cuxa existencia equilibra a tese de Hubschmid nos extremos da Romania.

O topónimo O Cadramón, segundo a nosa proposta, que ven sendo a de Hubschmid, sería "a montañísima", a "montaña descomunal". É por isto que aínda o sustantivo "cadramón" figura nos dicionarios como xenérico que designa un "animal ou persoa grande e deforme", contrafeita polo seu tamaño descomunal semellante ó dunha montaña.

Salientamos que o feito de se engadir un sufixo celta a unha base latina (*Quadramone) é un fenómeno característico das linguas pidgin ou crioulas, formadas en contextos coloniais pola combinación de dúas linguas sen que ningunha delas prevaleza, o que nos proporciona indicios do que puido ser a lingua galega na súa orixe.

San Breixo

O topónimo céltico Berísamo, documentado na epigrafía da Gallaecia, é un superlativo formado coa base preposicional UPER, "sobre, enriba", mailo sufixo de superlativo celta -ísamo. Significaba "o que está máis enriba, o superior". Na Idade Media foi latinizado como Veríssimus, o que lle proporcionou de paso unha falsa etimoloxía ou vencello co latín verus, -a, -um, "verdadeiro, veraz; - o máis sincero". Logo de latinizarse, completou a súa transformación coa conseguinte cristianización como Sanctus Veríssimus > Sambreixo (Láncara) ou San Breixo (varios lugares e advocacións inspiradas polo topónimo: na Fonsagrada, Monterroso, etc.), desprovistos en xeral do marcador de grao superlativo. Aínda que se conservan algúns casos nos que o seu carácter de falso haxiotopónimo resulta máis evidente, como no Beresmo de Avión, e os Bréixome de Rairiz da Veiga e Cuntis - Pontevedra, ó ir sen o adxectivo San.

Normalmente atoparémolo asociado ós recintos fortificados en altura da Idade do Ferro; estruturas habitacionais características dos celtas galaicos. A súa grande dispersión por toda Galicia dá conta do carácter céltico da antiga toponimia do país, e porén da lingua nativa, o que é aínda discutido a pesares das evidencias lingüísticas. Neste sentido, resulta moi relevante o feito de explicarse a evolución do *UPER- cara *VER- pola perda do p característica das linguas célticas: segundo Curchin está moi ben "documentada la perdida de la oclusiva labial indoeuropea /p/ en las lenguas célticas. En el caso del celtibérico se citan generalmente, como muestras de este fenómeno, *pari > are-, *uper- > uer-" (Curchin: "P indoeuropeo en celtibérico: nuevos ejemplos", Habis, 2002).

 Castro de Sambreixo en Láncara.

En xeral pode descartarse que estes topónimos Breixo sexan fitotopónimos, pois de aludir ó arbusto chamado breixo, "uz", terían forma abundancial, tipo Breixoeira ou Breixal, como Uceira e Uzal.

O baile do Sol - cursus Solis

 

Nos tratados de astronomía medievais representábanse os tres soles con estes semircírculos de cores, o Sol de inverno ou hiemalis, cun corto percorrido ou cursus, o Sol equinoccial, cun percorrido maior, e o Sol de verán ou aestiuus, o que percorría a maior distanza.

Coas estreliñas estamos a marcar os ortos e ocasos do Sol na súa respectiva época do ano. Coa liña grosa de lápiz que une os tres semicírculos tomámonos a licencia de trazar a viaxe completa do Sol, que xa adopta a forma gráfica dun labirinto, motivo amplamente representado nos nosos petróglifos da Idade do Bronce, e que, seguramente, estea a plasmar o movemento do Sol tal e como se concebía na antigüidade. Este movemento ou danza solar circular que dá volta sobre se mesma para logo cambiar a dirección de xiro pervive no mito do baile do Sol do noso folklore da mañá de San Xoan - solsticio de verán, outra data importante do curso do astro.

Segundo os agrimensores romanos, existían pedras de límite que seguían o curso do Sol "qui Solis cursum sequuntur"; con elo poderían referirse á orientación solar dalgunhas pedras de término, ou cecais a debuxos grabados nelas, que ben poderían ser os grabados de labirintos.

Felices festas solsticiais!

Avium inspex = augur

 

Localizamos nun glosario de St. Gallen (Glossaria diversa, Cod. Sang. 292, p. 171) o significado exacto do termo latino augur, que se glosa como "inspector avium garrularum", é dicir, o que examina o canto das aves. Resulta relevante, non para precisar a ben coñecida actividade dos augures, senón para asegurar o valor da expresión "inspector avium" como sinónima de augur.

A expresión aparece nunha inscrición romana de Astorga adicada a Lucio Valerio, "avium inspex". Dita profesión que desempeñaría o Lucio Valerio viña identificándose, pacíficamente e sen discrepancias, coa de augur, ata que fai uns anos Santiago Montero propuxera que o "avium inspex" sería, mellor, un tipo de adiviño de menor rango que o de augur que se limitaría a examinar as entrañas das aves.

Desenvolto en torno a esta idea do menor rango do "avium inspex", ven logo o curioso artigo de Ioan Piso, que chega a dicir que se Asturica Augusta tivese sido un municipio, o liberto Lucio Valerio tería exercido como augur, grao funcionarial de alto rango, mais ó aparecer como simple "avium inspex" denota que Asturica Augusta non era municipio! O que? Como non ía ser municipio a capital dun conventus? (v. "L'avium inspex et le statut d' Asturica Augusta", Anuari de Filologia. Antiqva et Mediaevalia, 2018).

Chandrexa: igrexas, griegas e brigas

Ó me xurdir nunha búsqueda na base de datos do CODOLGA o topónimo Penna Egregia, cun claro valor oronímico (latín egregius, -a, -um = noble, principal, insigne, elevado) nun contexto que descarta calquera relación co latín ecclesia, "igrexa", xunto coa ocurrencia Chian d' Egregia, que é o Chandrexa actual de Parada de Sil ("Johannes Petri de Sequer de Boys, Adam de Chian d’Egregia", ano 1249: CODOLGA), lévame a reconsiderar a etimoloxía tradicional deste último, a que, como é ben coñecido, se fai derivar do latín ecclesia, como o nome de Chandrexa de Queixa. Máis que nada, porque en Chandrexa hai unha igrexa, si, pero tamén un outeiriño cun castro, O Castelo.

Entón temos que recuperar o excelente traballo "Griegos y griegas en la toponimia peninsular", de José Manuel González, xa do ano 1960, que amosaba como nos numerosos casos de topónimos peninsulares tipo Griego / Griega existe un castro ou poboado fortificado prerromano no lugar, o que lle levara a propor que estas formas Griego / Griega eran deturparcións do céltico BRIG-, "briga, castro, oppidum".

Posto que a pronuncia clásica de egregio / egregia era con g (egreguia) antes de pasar a x (egrexa) vese fácilmente o nexo coa toponimia Griego / Griega de González. Nós inclinámonos a pensar que Egregia, "a elevada, a insigne", foi o étimo orixinal, sinónimo en todos os seus valores semánticos do céltico briga. A anteposición da preposición de fixo que perdera, por un proceso chamado de fonética sintáctica, o e- inicial (*de Gregia) o que motivou fora de Galicia a súa conversión, por etimoloxía popular, na forma Griega. En Galicia, pola contra, non se produxo este paso pola repugnacia natural dos falantes ó diptongo ie: o Egregia seguiu o seu curso evolutivo pasando a Egrexa, Grexa ou Erexa.

Egregia ≃ briga > Griega - na zona estudada por González.

Egregia  ≃ briga > Egrexa / Grexa / Erexa - en Galicia.

Cumpre, pois, ter moito coidado coa toponimia do tipo Igrexa, Grixalba, Chanderexa, Irixoa, etc. xa que non sempre remite a templos (ecclesia), senón a recintos fortificados en altura (egregia ≃ briga). A sistemática cristianización dos nosos recintos castreños aproveitouse, sen dúbida, desta paronimia.

O Sagrado de Sacardebois: santuarios naturais da paisaxe histórica

O Padre Sarmiento (1) foi o que por primeira vez viu a relación etimolóxica entre o topónimo Sacardebois e a súa versión medieval latinizada Rouoyra Sacrata: "Rouoyra Sacrata, qui est in Monte de Ramo" (ano 1124). No Catastro de Ensenada (s. XVIII) a parroquia de Sacardebois aínda figuraba adscrita a Montederramo (Ourense), aínda que hoxe pertenza a Parada de Sil.

O monxe bieito partía da idea de que a forma Riboira Sacrata (dita lectura non é correcta, senón Rouoyra) que atopara na obra de Yepes era a forma orixinaria, na que logo se alteraría a posición do adxectivo, Sacrata Riboira > Sacra Riboira, de onde xurdiría o Sacardebois posterior. A proposta etimolóxica do Padre Sarmiento levaba, porén, a idea dunha ribeira dun río sagrado, o Sil.

O que resulta claro é que nas antigas terras de Montederramo, segundo veñen no Catastro de Ensenada, o único nome de lugar compatible coa latinización Rouoyra Sacrata é o da parroquia de Sacardebois. E non é doado, dende logo, darse de conta de que existe unha relación entre ambas formas; mais o Padre Sarmiento fiaba moito do latín e daquela non se coñecía aínda o que eran as falsas latinizacións da toponimia tan habituais nos textos monacais da Idade Media. É dicir, Sacardebois podería estar máis preto do étimo orixinal, e Sacra Rouoyra ou Rouoyra Sacrata podería ser unha pseudolatinización total ou parcial do orixinal.

Outras formas medievais que atopamos no CODOLGA, coas que aparece escrito o topónimo son:

• Sicario de Bobus (ano 1204).
• Seker de Bobus (ano 1238).
• Sequer de Bois (varias mencións dende o ano 1240 ó 1258, na documentación do mosteiro de Montederramo).

Vemos nelas que os bois estaban moi presentes, e que cecais podería tratarse dun sequeiro, "lugar onde se poñen a secar froitos ou pezas de cerámica, leña...; terreo non regado". Descartámolo inmediatamente pois no entorno de San Martiño de Sacardebois (O Val) atopamos o microtopónimo O Sagrado, que explica o "Sequer" medieval como provinte do nominativo latino sacer, "sagrado".

O Sagrado xunto do Camiño Real ó seu paso por O Val (San Martiño de Sacardebois).

Preto de San Martiño de Sacardebois atopábase o mosteiro románico de San Adrián de Sacardebois (reconstruído no ano 925 segundo inscripción hoxe desaparecida descrita por Ferro Couselo), e o eremitorio-necrópole altomedieval de San Vítor (San Lourenzo de Barxacova). Temos, pois, un lucus, ou un nemeton, un bosque sagrado evidenciado pola advocación a San Lourenzo (2), a microtoponimia O Sagrado e a propia etimoloxía de Sacardebois, que vimos de presentar coa colaboración do Padre Sarmiento: *Sacer de Bobes = O Sagrado dos Bois.

Como é que un lucus é un espazo sagrado dos bois? Lembremos como se configuraban na antigüidade romana estes santuarios naturais: Dumézil tiña descrito o lucus de Hera Lacinia (Crotona - Italia) como un groso bosque de piñeiros que arrodeaba un espazo central adicado a pastos, no que pacía gando de todas as especies sen necesidade de vixiancia, protexido milagrosamente dos ataques dos animais salvaxes (3). O espazo consagrado á divindade era un espazo natural intacto coa súa flora e fauna, o que hoxe chamariamos reserva da biosfera, ou parque natural, cunha sensibilidade semellante á dos nosos antepasados.

(1) "Etymología de el nombre de lugar de San Martín de Sacar de Bois".

(2) V. "Un lucus en San Lourenzo de Niveiro".

(2) Archaic Roman Religion, I, 1996, px. 465.

Ourego

Entre as parroquias carballesas de Artes, Rus e Ardaña sitúase o Castro da Forca ou de Antelo (por existir nel un marco de límite parroquial). Agora vimos de atopar no Catastro de Ensenada (de meados do século XVIII) un outro nome do mesmo recinto: Castro de Ourego (v. delimitación da parroquia de Ardaña). Ten un considerable valo dobre que o circunvala, que ó noso xuicio é o que orixina o topónimo Ourego; nome que en principio non tería que ver coa pranta comestible chamada ourego, que adoita botárselle ó tomate da pizza.

Trataríase dun derivado do latín auris, que o glosario de Du Cange define como ansa, "asa", e esta, á súa vez, como circulus, "aro". Semella máis apropiado considerar o topónimo Ourego, xunto con Ourela, derivados de auris, non de ora, "borde, límite", pois este novo étimo xustifica o diptongo ou, procedente do grupo latino au.

A cabana do náufrago, de Francesco Benozzo

 I

Non lembro máis que vagas cousas invisibles

para min sempre as máis prezadas e familiares.

A luz cincenta dun mar sen barcos

se levara os últimos escollos

e o pouco de min que quedaba.

Vagas cousas invisibles e lonxanas

aquelas máis tristes e belas, cousas de sempre

que xamais pensara nas poder perder.

Mais os dados foran botados, as contas pechas

e tódolos soños, podres como cortizas,

aboiaban nas crebas ó longo do naufraxio.

Case nada para soster entre as mans,

nengún timón ou remo, nengunha xerra

nengún coitelo para cortar as redes.

Case nada máis, só frondes e sombras

só frondes tralo mar e o meu folgo,

tralo meu folgo e o sol do noroeste

e algún ferragacho do mundo que se foi.

Soandres e Bendrade: a propósito de -n'r- > -ndr-

Nun artigo de Kenneth J. Wireback o investigador preguntábase por que os sons epentéticos b e d que xurden trala caída dunha vogal átona entre nasal m / n e vibrante, por exemplo no paso do latín memorare > *mem'rar > lembrar, non teñen un comportamento regular. O galego semella que evita a epéntese destes sons, mentras que o castelán e outras linguas románicas optan por ela: latín seminare > sembrar (castelán) / senrar e senra* (galego); veneris dies > vendredi (francés) / venres (galego), etc. ("On grammaticalization and the development of Latin /nVr/ in Spanish, Portuguese and other varieties of Western Romance", en Lusophone, Galician, and Hispanic Linguistics: Bridging Frames and Traditions, eds. Rei-Doval e Tejedo-Herrero, 2019).

A epéntese do b é regular cando o son nasal é un m (Tám(a)ra > Tambre), mentres que a do d é case inexistente ou imperceptible cando o son nasal é n (gen(e)rum > xenro, non *xendro).

Mais case inexistente non significa que non se practicase nos inicios da lingua. Temos exemplos, aínda que limitados ós escasos étimos que comportan unha cadea fónica formada pola nasal n + unha vogal átona perdida + o son vibrante simple r. E aquí imos ver dous casos tomados da toponimia, eido dos fósiles lingüísticos e dos eslabóns perdidos.

Soandres (A Laracha) é un topónimo composto pola preposición so, "xunto de" (1), máis o tema hidronímico paleoeuropeo Ánaris (mesma base hidronímica que o Anas de Guadiana). Este Ánaris é o hidrónimo que o xeógrafo hispanorromano Pomponio Mela (século I) mencionara entre o pobo prerromano dos ártabros ou arrotrebas. Ós ártabros, segundo o papiro de Artemidoro (século I a.C.), hai que resitualos no seo formado pola desembocadura do Anllóns, entre Laxe e Corme. Como é sabido, o Anllóns nace preto das Brañas da Estaca, en Soandres (A Laracha). Tendo en conta a reubicación do porto dos ártabros á que obriga o papiro de Artemidoro, non queda outra que reducir o río Ánaris ó Anllóns, que desemboca nel. É, porén, moi probable que o nome prerromano do río se conserve na súa cabeceira baixo a forma Andres, provinte de Án(a)ris > *Ánres > Andres, coa epéntese do d entre n'r da que estamos a falar. O nome do río logo sería sustituído polo latín *Angulones > Anllóns, motivado polos meandros do curso fluvial, mais o antigo hidrónimo se tería mantido dende a Idade Antiga ata a actualidade nomeando ó territorio que ocupa a súa cabeceira: Soandres = Xunto do Andres ou Ánaris.

Promontorio Ártabro segundo os datos do papiro de Artemidoro. (C) Albaladejo Vivero: "Acerca del contorno costero de la Iberia de Artemidoro", en La letra y la carta. Descripción verbal y representación gráfica en los diseños terrestres grecolatinos. Estudios en honor de Pietro Janni, eds. González Ponce, Gómez Espelosín e Chávez Reino, 2016.

Bendrade (Cuiña - Oza dos Ríos) é un topónimo escuro (2) se non se ten en conta na súa análise este fenómeno de epéntese; se se ten en conta, resulta doado averiguar a súa etimoloxía romana. Como nome propio, Veneratus, en caso xenitivo de posesión Ven(e)rati > Bendrade.

* A etimoloxía de senrar e senra a partires do latín seminare, é mea e de Harri Meier, e confronta a hipótese da orixe celta da palabra. V. Senra.

(1) Jairo Javier García Sánchez, "El elemento prefijal sub (> so) en toponimia. Reconsideración de su valor", Archivum, 2002.

(2) Dun hipotético antropónimo xermano *Brandatus, ou dun prerromano Bend- máis ráth, "defensa de terra" (Carlos Búa: "Thesaurus Palaeocallaecus", en Onomástica Galega, ed. Dieter Kremer, 2007).

Sésamo e Sesmonde

 

Catastro de Ensenada, parroquia de San Martín de Sésamo: o nome de Sésamo (primeira pregunta).

O nome de Sésamo, din os que respostan as preguntas do Catastro de Ensenada, de meados do século XVIII, "deriva de hallarse en su término una montaña en cuya cima se haya la iglesia parroquial". Non sospeitabamos que se atoparía na memoria popular do século XVIII a lembranza etimolóxica deste topónimo céltico que ten estudado Cabeza Quiles na súa obra A toponimia celta de Galicia (2014). Aínda que a lembranza é escura, non deixa de facer referencia á montaña onde se ubica o recinto fortificado da Idade do Ferro de Sésamo, maila capela de San Cosme, antiga parroquial.

Relevo das defensas do castro de Sésamo (Segisamo) no outeiro do monte do mesmo nome (Culleredo).

Resumimos polo capítulo que Cabeza Quiles adica ó topónimo: do celta Segisamo derivan Sésamo (Culleredo) e Sísamo (Carballo), mentres que da variante casual (pola declinación do nome) Segisamone provirían Sasamón (Burgos) e Sisamón (Zaragoza). Todos eles formados pola base celta SEG-, "vitoria, forza, poder" mailo sufixo de superlativo, tamén céltico, -ISAMO.

Á vista do significado como orónimo conservado aínda na memoria popular dos habitantes de Sésamo (Culleredo) no século XVIII, podemos reconstruír un valor semántico do topónimo ligado ás elevacións orográficas onde se emprazaban preferentemente moitos dos asentamentos fortificados da primeira Idade do Ferro: "a fortaleza, o lugar máis forte e inexpugnable".

As fontes clásicas e epigráficas mencionan para o actual Sasamón de Burgos indistintamente as formas Segísamo (caso nominativo) ou Segisamóne (caso acusativo) - uso o til para indicar o desprazamento acentual que conleva o aumento silábico; dito acento consérvase fixo e inmutable nos resultados evolutivos modernos.

Dado que Sésamo e Sísamo proveñen do nominativo Se(g)ísamo, semella que en Galicia non quedarían formas provintes do acusativo Se(g)isamóne > Sasamón (Burgos) / Sisamón (Zaragoza), o que resulta bastante extraño, pois tanto o nominativo como o acusativo son os casos típicos que orixinan a toponimia (son case inexistentes topónimos provintes doutros casos).

Castro de Sesmonde (Armental - Vilasantar).

Da forma Se(g)isamóne esperariamos un resultado como *Sesmón, que non se atopa no noso corpus de topónimos, mais hai que ter en conta o condicionamento que a antroponimia de orixe xermano exerceu sobre a nosa toponimia. Nalgún caso temos detectado enmascaramentos de nomes de lugar prerromanos que chegan a adoptar aspecto de nome de posuidor de orixe xermano (Osorici - O Xurés); deste xeito un topónimo prerromano como Se(g)isamone podería agocharse baixo os nomes de lugar Sesmonde / Sismundi, pola presión que a antroponimia xermana, amplamente difundida na onomástica medieval, exerceu sobre os falantes da lingua, que chegan a deturpala pola súa influencia. Neste caso terían sido os antropónimos xermanos en caso xenitivo Sisemundi ou Sesmundi os responsables da transformación de Se(g)isamone > *Sesmón en Sesmonde / Sismundi.

Vías naturais como factor determinante dos asentamentos da Idade do Ferro

 

• Estreliña vermella: As Travesas (Carral).
• Aspa verde: Cruce de Sesmonde (Curtis).
• Círculos marróns: castros. De esquerda a dereita (en letra verde os inmediatos á calzada): Castro de Virís (Queixas - Cerceda); Castro de Morgade (Ardemil - Ordes), e baixo el o Castro de Leira (Ordes) e o da Torre de Moscoso (Ardemil - Ordes); preto da estreliña vermella o Castro das Travesas (Beira - Carral), o Castro da Alcaiana (Vizoño - Abegondo) e o Castro de Castromaior (Vizoño - Abegondo); Castro de Vizoño (Abegondo); Castro dos Ricos preto de A Calzada (Visantoña - Mesía); Castro da Braña (Visantoña - Mesía); Castro de Castiñeiras (Mesía); recinto-torre de Churruchao (A Pobra Mesía) e Castros de Tamarín e de Monteiro (Bascoi - Mesía), doutro lado do río Samo; Castro de Borrifáns (Oza-Cesuras); no Cruce de Sesmonde, Castros de Ril e Parrando e baixo eles, Castro Mouro ou de Viladarcas e Castro de Estremil (Barbeito - Vilasantar); voltando á divisoria de augas e preto de Porto Carros, Castro de Fisteus e A Roda de Godulfes (Curtis); Castros de Vilarullo e Frádegas (Curtis); Castro de Santaia (Curtis); Castro de Foxado (Curtis); Castro de Sante (Grixalba - Sobrado), preto de Casa Camiño; Castro de Cumbraos (Sobrado); Castro da Lagoa (Codesoso - Sobrado); Castro dos Cotos (Roade - Sobrado).
• Liña laranxa: divisoria de augas do Tambre (ó sur) e os ríos Mero, Mendo e Mandeo (ó norte).
• Liñas azuis: divisorias de augas das cuncas fluviais dos ríos Mero, Mendo e Mandeo.
• Distanza de Brea ó mosteiro de Sobrado: 50 kms.

As liñas de cumios das divisorias de augas son camiños naturais de circunvalación das bacías hidrográficas, conformados pola topografía fluvial do territorio e utilizados polas mandas dos grandes herbívoros e o ser humano dende a prehistoria nos seus desprazamentos. Cando aínda non existía a tecnoloxía que nos permitía facer pontes ou barcas, non quedaba máis remedio que arrodear a cunca do río nas longas viaxes, para así evitar atravesalo co risco de afogamento que conlevaría.

Na divisoria entre o Tambre e os ríos Mero, Mendo e Mandeo percíbese a súa función viaria na odonimia que recollemos ó longo dela: Brea, Calzada, Francés, Porto Carros, Arrieiros e Casa Camiño. Destaca o microtopónimo Os Franceses, que dá conta do encontro de dous camiños naturais nese punto preto do Cruce de Sesmonde: o da divisoria entre o Tambre e os ríos Mero e Mendo (liña laranxa) e o da divisoria entre o río Mero e O Mandeo (liña azul). Pola nosa parte remitimos a etimoloxía de Francés (Camiño Francés) ó étimo franchus, "liber, immunis ab oneribus et præstationibus servilibus" (Glosario de Du Cange), é dicir, que se usufructúa libremente sen necesidade de pagar cargas impositivas. Mais hai quen sostén que foi a sona do Camiño Francés a Santiago de Compostela dende Francia, a que xeralizou o uso do termo Francés como sinónimo equivalente de "camiño".

O feito de que moitos asentamentos da Idade do Ferro se sitúen xunto ó camiño natural da divisoria de augas, á súa beira ou con acceso inmediato á vía de comunicación, é ben chamativo e debe poñerse en relación co tipo de poboamento galego espallado ó longo das modernas vías de comunicación do que teñen tratado varios investigadores. Dentre eles seleccionamos un texto de Sánchez Pardo:

"Podemos hablar de las vías de comunicación y su lógica e importante relación con la estructura del poblamiento. Aunque inicialmente las vías de comunicación se establecerían para unir dos o más puntos de hábitat, una vez consolidadas pueden constituir un importante polo de atracción y articulación de nuevas entidades de poblamiento. Basta con observar la gran importancia que han adquirido en Galicia en los últimos 50 años las carreteras en la formación o alteración de núcleos de hábitat o, más antiguamente, la creación de pueblos, por ejemplo, a lo largo de rutas comerciales o religiosas como el Camino de Santiago. En todos estos casos el hábitat adopta una estructura lineal y alargada siguiendo el curso de la vía" (Territorio y poblamiento en Galicia entre la antigüedad y la plena Edad Media, tese de doutoramento, Universidad de Santiago de Compostela, 2008).

A diferenza do que sostemos aquí, vese que o investigador está a argumentar sobre vías de comunicación artificiais, relativamente recentes, e construídas polo ser humano para comunicar dous puntos (1). Nós partimos, para o caso que estamos a analizar, de vías de comunicación preestablecidas naturalmente pola topografía do territorio, que é a que conforma as bacías hidrográficas e as liñas das nascentes das augas. As vías de comunicación natural son, pois, previas ós asentamentos, e determinan a ubicación dos mesmos xunto delas.

Cremos, entón, que a situación destes castros na liña da divisoria de augas entre o Tambre e os ríos Mero, Mendo e Mandeo responde ás mesmas vantaxes estratéxicas económicas que hoxe proporciona a ubicación inmediata xunto dunha estrada pola que transitan persoas e mercadorías. Vantaxes que atinxen, por exemplo, ó acceso directo ós bens que se moven  por ela, á facilitación de achegarse a centros administrativos e de intercambio comercial sitos nalgún punto da mesma, como poden ser ferias de gando e mercados, ou a necesidade de prestar servizos ós viaxeiros (servizos de hostelería e hospedaxe).

Os castros seleccionados amosan, porén, os inicios na Idade do Ferro (non a partires da romanización) do hábitat lineal espallado ó longo dunha vía de comunicación, tan característico da Galicia actual; coa particularidade de que esa vía de comunicación é natural, non antrópica. As necesidades de intercambio, comercio, comunicación e relación a media distancia da sociedade galaica da Idade do Ferro, son as que promoveron a ubicación de lugares de habitación ó longo das vías de comunicación naturais. 

(1) V. a conferencia de Fermín Pérez Losada, "A interpretación da rede viaria romana da Gallaecia a partir dos núcleos agrupados (enclaves urbanos e aglomeracións secundarias)", Consello da Cultura Galega, 2017: https://youtu.be/M0mNpT9M5WA

Dolmen do Curro de San Tomé - Recaré (O Valadouro). O ouro dos mouros

O dolmen de San Tomé de Recaré tamén é coñecido na bibliografía antiga (1) como do Padorno, por estar moi preto deste lugar, que localizamos na microtoponimia da folla catastral, e de cuxo significado, en relación cos megálitos, xa temos tratado neste blog (Padernelo, Padornelo, Paderne..., Arqueotoponimia, 2016).

Conxunto de cromlech (Prado das Chantas, na parte inferior esquerda da fotografía), túmulos e dolmen no lugar do Curro de San Tomé de Recaré (O Valadouro).

Na obra "Mitoloxía da Nai no Valadouro", de Xesús Pisón, recóllese o folklore vencellado ó ouro dos mouros deste megálito:

1. "Un home que andaba coas ovellas no Chao do Padorno, sentindo que lle viña encima a treboada, gardouse debaixo dunhas penas, e como non paraba de chover, botou a noite enteira alí. Cando acordou, á mañanciña, viu que a auga lavara o acubillo, descubrindo un baño cheo de ouro. Axiña quixo facerse con el, mais o baño pesaba tanto que o home tivo que baixar á aldea e xunguir unha parella de bois para carretalo. Co ouro que tirou fixo un casal, que aínda hoxe lle chaman o Casal do Rico".
2. Amáis, unha outra lenda: "O Día de San Xoán, os de Santa Cruz madrugan para ver a roupa tendida do Encanto do Padorno".

Arca do Padorno. (C) Andregoto Galíndez, 2022.

No blog Galicia pueblo a pueblo podemos ler na entrada sobre este dolmen que no seu interior as paredes atópanse tapizadas de schistostega pennata, un musgo bioluminiscente de cor verde-ouro, ou verde fosforito, que brilla na escuridade.

Pola nosa parte, vencellamos este feito coa primeira lenda recollida por Pisón; seguramente fora ó acordar o home refuxiado na cámara do Padorno que viu na escuridade do amencer a bioluminiscencia marela do musgo, o que lle levou a pensar que a cámara estaba feita de ouro pero que non se dera de conta antes porque aínda a chuvia non lavara os chantos.

O musgo schistostega pennata desenvolveu este tipo de folklore ó longo de Eurasia. Coñecido tamén como goblin's gold (ouro dos trasnos), o botánico austríaco Anton Kerner von Marilau dicía no século XIX: "Este fenómeno, que un obxecto só brillase na escuridade das fendas das rochas, e que inmediatamente perdese o brillo á luz do día, é tan sorprendente que se pode comprender como se formaron as lendas de gnomos e trasnos que habitan nas covas, os cales permiten que os cobizosos fillos da terra observen o ouro e as pedras preciosas, pero lle teñen preparado un chasco ó buscador do tesouro encantado, pois cando este baleira o saco co tesouro que recolleu na cova, ve rodar fora, non xoias brillantes, senón só terra" (fonte da cita, Wikipedia: Schistostega).

Velaí de onde ven a idea da riqueza dos seres mitolóxicos chamados mouros, elfos, goblins...

Corredor e entrada á cámara do dolmen do Padorno. No interior da mesma albíscase o musgo cubrindo as paredes. (C) AG, 2022.

(1) Villaamil y Castro: Antigüedades prehistóricas y célticas de Galicia (1873). Trátase segundo o autor dunha arca de xisto anfibolítico.

Posmarcos e Promercos

Se xa tiñamos a sorte de conservar o milenario etnónimo dos célticos Praes(t)amaricos (Mela e Plinio) no nome da parroquia de Posmarcos do concello da Pobra do Caramiñal, temos que felicitarnos por atopar estes días o seu xemelgo inseparable, o etnónimo dos célticos Supertamaricos, citado sempre polas fontes clásicas acompañando ó devandito Praes(t)amaricos. Sobre estes últimos, aínda que pareza imposible, está documentada a evolución do étimo Praes(t)amaricos cara o resultado actual Posmarcos; pode consultarse o completo estudo das fontes que tratan deste territorio e a súa progresiva redución de comisso a parroquia, dende os autores clásicos ata a Idade Media, na entrada do blog Fror na area, de Miguel Costa: "Territorio Pestomarcos", 2009.

Situación do microtopónimo Fonte Promercos no Alto do Roque ou de San Roque, entre Negreira e Outes (parroquia de Xallas - Negreira).

Precisamente por ser Promercos un nome de lugar extrañísimo, inexplicable doutro xeito, ten que ser necesariamente a parella de Posmarcos, coa que garda unha estrutura fónica semellante.

Promercos < Supertamaricos

Posmarcos < Praes(t)amaricos

A favor da nosa conxectura, amáis do paralelismo fónico evolutivo, temos a ubicación da Fonte Promercos no territorio que se supón ocupaban os célticos Supertamaricos, ó norte ou sobre do Tambre (antigo Tamara), nos actuais concellos de Negreira, Outes e Muros (espallados tamén, cecais, polos de Carnota e Mazaricos).

Supomos que na evolución de Supertamaricos a Promercos prodúxose a caída da sílaba átona inicial, precisamente pola súa pronuncia débil. Logo entraría en xogo unha posible reinterpretación popular do resto, *Pertamar(i)cos, como *Portamarcos / *Portomarcos, de onde por sucesivas alteracións obteríamos o actual Promercos. Algún cambio menos sufriu o etnónimo Praestamaricos ata chegar ó actual Posmarcos, mais tamén resulta irrecoñecible.

Suxerimos a reinterpretación popular como porta ou porto xa que no Catastro de Ensenada da parroquia de Santa María de Xuño (na antiga xurisdición do Caramiñal), vemos que o seu irmán Posmarcos tamén pasou por esa fase, mencionándose como "San Isidro de Porto Marcos".

Freón, Mirón, Brión e os topónimos en -dunum

Na documentación antiga da Gallaecia só temos reflictidos tres topónimos formados co termo céltico dunum, "fortaleza, cidade": o Caladunum mencionado por Ptolomeo, o Castellum Meidunium do documento epigráfico atopado en Rubiás - Ourense e Morodon, topónimo histórico mencionado polo Anónimo de Rávena no século VII, que viría sendo equivalente ó galés Moridunum (Curchin).

A escasez de datos fixo que Curchin negase incluso que fosen topónimos en dunum, propoñendo un derivado do celta *calet-, "duro, forte", co engadido dun sufixo -uno, para Caladunum, e directamente non incluíndo a Meidunium neste tipo ("Los topónimos de la Galicia romana", Cuadernos de Estudios Gallegos, 2008).

Mais se temos en conta que Asturias formou parte do antigo territorio da provincia da Gallaecia podemos engadir o caso do actual topónimo Valduno (Les Regueres), que Martín Sevilla estudou como de orixe céltico: *Valodunum, isto é, "a fortaleza ou cidade do valo ou dos valos". Dita hipótese, segundo o investigador, non pasaría de ser unha probabilidade, pois é que dunha forma *Valodunum pode esperarse unha evolución Valduno; mais non sería segura a non ser porque nas inmediacións de Valduno "existe un castro denominado El Castillo de los Vallaos", en alusión ás súas defensas ou valos (Toponimia de origen indoeuropeo prelatino en Asturias, 1980).

Pola súa parte, Xosé Lluis García Arias tamén inclúe na serie os topónimos asturianos Lliberdón e Gordón (v. resumo en JV García Trabazo, "Toponimia prelatina en Asturias: una revisión crítica en perspectiva histórico-comparativa", Lletres Asturianes, 2016).

Se ben de Caladúnum ou de *Valodúnum poden esperarse solucións con caída da vogal pretónica como *Calduno / *Caldón, Valduno / *Valdón, existe unha outra evolución posible que comprende a caída da consoante oclusiva dental sonora -d- ó ir en posición intervocálica. Dito fenómeno coñécese como lenición celta, e vai encadeado a outros feitos no paradigma das consoanes oclusivas, como a sonorización da sorda correspondente (t) e a simplificación da xeminada correspondente (tt). Porén, de Caladunum esperariamos en Galicia unha forma como *Caaón, pois o antigo -l- intervocálico tamén cae, como é ben coñecido. De dita forma *Caaón poderiamos esperar *Caión, pola epéntese dunha i antihiática. Mais sen documentación ou traballo de campo que refrende a evolución dunha forma como Caladunum a Caión movémonos neste caso no ámbito da incerteza.

Como asegurarse de que determinado topónimo en -ón procede dun composto con -dunum como segundo elemento, é un simple aumentativo en -ón, ou procede dun antropónimo en acusativo pertencente á declinación tipo Silus (nominativo) - Silonem (acusativo con tema en nasal)?

1. Recorrendo á documentación: o topónimo Freón.

Sempre que a documentación medieval acredite un -d- na forma etimolóxica. Temos documentado no ano 922 un "Castrum Fredoni" na Colección Diplomática de Lugo (Fonte: CODOLGA), cun -doni que podería ser a forma romanceada inicial do céltico dunum, en caso xenitivo de relación (non de posesión). O documento é relevante tamén pola referencia a un castro chamado de Fredoni > Freón, o que indicaría a repetición ou redundancia do referente "asentamento fortificado" nos termos "Castro" e no "-doni" procedente de dunum. Intrepretamos o primeiro elemento do composto Freón < Fredoni polo xermánico fra, "diante de", co que resultaría un topónimo recurrente no que se amosan restos de tres linguas e que podería traducirse como "Castro de Diante do Castro".

Castro de Freón na parroquia de San Tomé de Monteagudo (Arteixo), co lugar de Freón (*Fra + dunum = diante do castro) situado xusto ante o asentamento castrexo.

2. Ampla dispersión do topónimo ó longo do territorio: Mirón.

Castro de Mirón en Santo Estevo de Larín (Arteixo).

Obsérvase que a aldea sitúase no punto en que se cruzan os camiños perimetrais que arrodean o castro; ubicación preferente das aldeas de orixe castrexo.

A ampla dispersión dun topónimo en -ón cadraría cunha formación provinte do céltico dunum como segundo elemento se é que o primeiro formante alude ou pode aludir ás defensas características do recinto fortificado (como os valos do caso de Valduno exposto por Martín Sevilla) ou ás características do enclave castrexo (altura, posición destacada no territorio), que son as principais motivacións na creación dos nomes de lugar dos asentamentos fortificados do Ferro. Por iso Mirón, amplamente espallado polo noso territorio, cadra cun *Mirodunum equivalente ó topónimo prerromano Mirobriga, nos que "Miro" tería semas semellantes ó latín admirare ou ó xermano *mereis, "famoso, destacado".

3. Comparativa con outros topónimos idénticos interpretados como provintes de -dunum no ámbito europeo: Brión.

O topónimo italiano Brione (Trento) / Briona (Piamonte) explícase normalmente como provinte de Brigodunum, ou de Eburodunum (menos probable). Neste sentido os nosos Brión, situados en moitas ocasións en enclaves xunto dun castro (Brión de Arriba no concello de Brión, A Coruña; Brión de Arriba no concello de Outes - A Coruña; Brión no concello de Malpica - A Coruña) poderían remitir, como os italianos, a Bri(g)o(d)unum (evolución con dous casos de lenición céltica que afectan ás series oclusiva velar e dental).

Temos tamén o documento medieval "Castro Brione" (ano 818) no concello de Trazo, que, como no caso do "Castrum Fredoni", reforza a posibilidade de que no nome de lugar Brión se atopen agochados os dous termos célticos que designaron os asentamentos fortificados do Ferro: o primeiro provinte da base *briga, e o segundo da base *duno.

Castro de Brión de Arriba (Outes).

Estes topónimos teñen o interese engadido de amosar redundancia nos significados dos dous formantes; porén son indicativos de superposición de linguas. Xa que logo o briga vai anteposto ó dunum, a camada céltica da serie dunum será máis antiga no tempo que a serie briga, remitindo a un primeiro estadío de celtización, e non, como se ten dito, á segunda camada de celtización da Península Ibérica que se atribúe ós galos.

Dindshenchas. Da etimoloxía toponímica á mitoloxía da paisaxe

Convídovos a ler unha colaboración que veñen de me publicar no último número da revista SAGA. Revista dixital de investigación, nº4, 2022, da Sociedade Antropolóxica Galega.

"DINDSHENCHAS. Lendas etiolóxicas toponímicas ou A1617 (“Origin of Place Name”): Da etimoloxía toponímica á mitoloxía da paisaxe", px. 33-41.

Neste traballo destacamos a labor pioneira de Celso de Baión, Xosé María Álvarez Blázquez (1915-1985), que puxo por primeira vez orde no caos das lendas etiolóxicas galegas formando a primeira compilación das de asunto toponímico, notando que constituían un xénero propio da literatura oral. O obxectivo principal deste estudo é definir este xénero, que se encadra no tipo A1617 (“Origin of Place Name”) establecido por Thompson (1955), cun expoñente claro no xénero literario medieval irlandés das dindshenchas. Trátase dun xénero que non se pode adscribir ós “relatos de fundação” (De Barros Dias 2017), pois é que no corpus obxecto do noso estudo o relato cosmogónico ou de fundación xurde da exexese toponímica, non é que simplemente se inclúa unha etimoloxía nun mito fundacional. Tampouco caben no xénero da “toponomástica legendaria” (Martos Núñez 2007), que se limita a agrupar nomes de lugar que aluden a mitos previos.

Congo e Abeleiras (A Garrida, Verís - Irixoa)

Moi preto da Garrida e a igrexa de Santa Marta de Verís (Irixoa) localizamos vestixios, na microtoponimia, de ter existido un castro. O correspondente terrádego adicado á gandeiría descúbrese nos microtopónimos Abeleiras e Revoltas. Do primeiro aínda non temos falado: vense considerando dentro dos fitotopónimos, mais no contexto castrexo, que require a existencia de peches adicados ó gando nas inmediacións dos asentamentos, ben podería ter sido un derivado do latín avillus, "año, cordeiro" (de Vaan: Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, 2018). Polo tanto, o topónimo non proviría do latín abellanaria, "árbore que produce abelás", e si do latín avillaria, "predio onde pastan e se gorecen as ovellas".

Neste sentido, partir de documentación como "uiam qua itur ad Abellariam et ad Sar" (s. XII) para suxerir que a caída do -n- intervocálico foi previa á simplificación da xeminada -ll-, non sería procedente, posto que o máis probable é que a microtoponimia do tipo Abeleira proveña de avillaria, non de abella(n)aria.

O topónimo Congo (tamén Os Congos en Piúgos - Lugo), pola súa parte, fornece información importante para sustentar esta hipótese. O máis probable é que proceda do latín colonicum (1) derivado de colonia, "granxa, establecemento rural agropecuario ocupado por un colono". Nestas colonias de orixe castrexo, pois que prolongan a estrutura do terrádego e o sistema económico de aproveitamento desenvolto na Idade do Ferro, criábanse ovellas, coma sinala Parcero Ouviña no seu estudo sobre as paisaxes castrexas: as cabanas máis representadas no mundo castrexo eran a vacuna, a ovicaprina e a porcina, sendo a ovicaprina a que fornecía principalmente carne e lácteos para a alimentación, así como un abono de gran calidade para os cultivos; o consumo de carne e lácteos de vacún seguramente fora un luxo antes do fin da Idade Media ("Elementos para el estudio del paisaje castreño del noroeste peninsular", Trabajos de Prehistoria, 1995). Notamos que Parcero Oubiña esquécese de mencionar a importancia da la das ovellas para confeccionar roupa de abrigo. O romano Plinio falaba incluso dun tipo de ovellas chamado "genus colonicum", ás que diferenciaba das que pola noite se gardaban na corte (genus tectum).

Seguramente o Conxo de Santiago de Compostela teña sido tamén un *Colonicum > Congo / Congho, hipergaleguizado como Conxo, mellor que un *Canonicum vencellado ós coengos.

(1) V. p. ex. Pere Caner: "L'origen del nom de Calonge", 1981.

Vilaño (A Laracha)

Na microtoponimia da folla catastral do entorno de Vilaño (A Laracha) atopamos o nome dun camiño que comunica o lugar cos castros de Montes Claros e As Motas e a igrexa de San Tiago de Vilaño. O camiño chámase de Milaño Vello. Esta variante ben podería deberse a unha confusión de sons bilabiais (b - m), mais o feito de estar arrodeada a zona de Vilaño de microtoponimia viaria, como Calzada e cecais Millareiras, e mailo achádego dun miliario reutilizado nalgún momento do pasado como tenante de altar na igrexa de San Tiago (hoxe exposto na sacristía), lévanos a propor que o topónimo orixinal foi, en realidade, Milaño; un derivado do latín miliam (passum).

*Milianeum > *Millaño, e por disimilación de sons palatais, *Milaño, logo Vilaño por confusión de sons bilabiais. O topónimo aludiría a un lugar onde se cumplía a distancia dunha milla de percorrido por unha calzada romana. En principio, pois, non tería que ver coa ave chamada miñato ou vilaño, segundo hipótese que formulara Cabeza Quiles (Toponimia de Galicia, 2008).

Miliario de San Tiago de Vilaño (A Laracha).

Focus cuadrangular (1) que dá idea dunha posible reutilización do miliario como ara ou tenante de altar antes de ser, novamente, volto a usar tralo seu achádego como lintel da porta da sacristía.

Segundo Rodríguez Colmenero, Ferrer Sierra e Álvarez Asorey (Miliarios e outras inscricións romanas do noroeste hispánico (conventos bracaranse, lucense e asturicense), 2004), e seguindo ós seus descubridores, Caamaño Gesto e Naveiro, trátase dun miliario de Decencio datado a meados do século IV. Na nosa visita no puidemos ver a inscrición por estar cecais contra a parede ou moi gastada. 

Ficha do miliario na obra citada de Rodríguez Colmenero et al.

A advocación a San Román, da veciña igrexa de Cabovilaño, non sería meramente produto do azar, senón que indicaría unha orixe romana do lugar, que tería evidentes construcións da época no momento da fundación da vila e maila igrexa.

(1) Segundo me indica amablemente o arqueólogo José María Bello, cecais, máis que focus dunha ara, o burato tería servido para algunha outra función, como soporte dun cruceiro, por exemplo, dado o rebaixe que arrodea o cadrado, e a forma de fuste coa que foi modificado o miliario.

Xogos de velorio: O Abellón

Dende que Alfredo Brañas escribira a súa poesía en 1884 adicada ó costume de facer a rolda do Abellón nos velorios de Vilanova de Arousa, fixéronse interpretacións del no senso de consideralo un ritual funerario, sendo a máis significativa a que lle consagrara Murguía (Galicia, 1888):

"[...] Entran cogidos de la mano y en silencio, y como quien llena un deber religioso, empiezan á dar vueltas en torno del cadáver imitando con la boca el zumbido de la abeja. Desgraciado del que cese en sus vueltas y en el zumbido, porque es señal de su próxima muerte. [...] La abeja, unida estrechamente á las ceremonias fúnebres, representa el alma ligera, alada como ella, que abandona la colmena en que fabricaba la dulce miel de la vida. [...] Pero lo que más importa para el caso, es que en los misterios dionisiacos, el dios resucita en forma de una abeja. [...] Tiene por lo tanto el acto del Abellón una significación importante, presentándosenos desde luego unido á las más remotas ceremonias del culto de los muertos".

Moito despois, Fernando Alonso Romero no seu estudo "Las almas y las abejas en el rito funerario gallego del Abellón" (Anuario Brigantino, 2000), desenvolve a idea central de Murguía aportando unha manchea de casuística comparativa na que suliña os vínculos funerarios das abellas en diversas sociedades, dende o mundo grego á cultura exipcia e Europa, nos que aparecen como portadoras das almas ou vencelladas doutros xeitos ó eido da morte.

Mais resulta intrigante que nos estudos etnolóxicos galegos non estea documentado este chamativo ritual funerario apífero. Así pois, só contamos coa testemuña de Brañas, e máis recentemente, a que aportara Xosé Henrique Costas: "Aurora Iglesias Vilar, natural de Sárdoma e avoa do noso amigo Xosé Henrique Costas, transmitiu algúns datos de grande interese. Lembraba que neste peculiar rito funerario o primeiro círculo de familiares púñase arredor do morto collidos das mans, e zoaban como abellóns. Despois dun anaco zoando sen parar, o máis vello dos presentes lanzaba un forte aturuxo e disolvíase entón o círculo. Así finalizaba O Abellón. Parece ser que era xustamente a partir deste momento cando se consideraba que a persoa estaba verdadeiramente morta" (Pablo Carpintero Arias: "Os instrumentos musicais na tradición galega: O Abellón", Consello da Cultura Galega).

Mais con só dúas testemuñas (só unha no tempo de Murguía e Alonso Romero) é difícil soster que O Abellón fose un rito funerario no que as abellas tiñan o rol de portadoras de almas. Pola nosa parte, ante este dilema tentáramos xustificar o carácter funerario do Abellón argumentando que a palabra mesma que o designa podería ser unha pronuncia deturpada de "A Visión" ou "Avexón", que ven sendo unha forma de lle chamar á Santa Compaña (v. "O ritual funerario do Avexón"), de cuxa existencia e vínculo coa morte non se dubida. Erramos tamén, daquela, coa nosa proposta, como imos ver.

O punto de partida é que na poesía de Alfredo Brañas descríbese un velorio á forma antiga, isto é, no que se xogaban xogos de prendas e agasallábase os asistentes con bebida e comida (neste, correu abundante augardente e coméronse sardiñas salgadas); tamén se lle dirixían endechas fúnebres á defunta. O máis probable, porén, é que a rolda do Abellón descrita na poesía de Brañas non sexa un ritual funerario, senón un deses xogos que adoitaban xogarse nos velorios, así como noutras ocasións festivas. Trátase, pois, do xogo do Abellón (coñecido como "juego del Abejón" ou "juego del Abejorro" en castelán), e non dun ritual funerario no que as abellas, representadas pola danza dos familiares, conducen a alma do defunto ó Alén.

En Vilagarcía de Arousa o xogo do Abellón tería sido tan popular nos velorios que acabaría por darlles o seu nome por un proceso de metonimia. Pois é que na poesía de Brañas o propio autor é convidado a un Abellón (velorio). De feito no dicionario da RAG xa ven como sinónimo de velorio.

Un outro autor, Marcial Gondar Portasany, ten un interesante traballo sobre os xogos de velorio en Galicia: "Xogando coa morte: unha ollada antropolóxica aos xogos e falcatruadas de velatorio na Galicia tradicional" (Grial, 1983). Entre os que menciona están:

1) Xogos de cartas: As Orelladas, O Cabalo Foi á Herba.

2) Xogos de prendas e rolda: O Xogo da Man Quente; A Zapatilla; O Xogo do Avión; O Dedaliño; Martín Pirulero; A Botella.

Destaca o feito de que ó xogo de A Botella (na súa versión para velatorio) tamén se lle tiña buscado unha significación adecuada á circunstancia mortuoria: críase que a persoa diante da cal se detivese a botella no seu xiro sería a próxima en invitar ó seu velorio. Isto ven ó caso porque na poesía de Brañas o xogo do Abellón servía para facer pronósticos semellantes: o que deixaba de zoar como unha abella ou falaba sería o seguinte en morrer. Dito isto, esperariamos un estudo sobre o ritual funerario da Botella?

O grande arcaísmo destes velorios é tal, que hoxe non se comprenden ó ter sido substituídos polos circunspectos velorios de tanatorio. De aí que, posiblemente, a pantomima representada por un xogo popular de rolda insertado nun velorio se teña interpretado por erro como un ritual funerario. Mais hai un aspecto incuestionable: os xogos en se mesmos, como elemento lúdico (non un xogo en concreto como podería ser O Abellón), estiveron ritualizados no seu acompañamento no transo da morte, sendo o documento máis antergo conservado o narrado na Iliada (s. VIII a.C.) sobre os xogos que Aquiles celebrou no funeral de Patroclo.

"Velorio del angelito". (C) Francisco Oller, 1893 - Puerto Rico.

Cal é a función do xogo nos velorios? Cal a da comida e bebida? Dende logo que non só manter ós asistentes espertos... Algúns dos xogos son tan procaces como o "Se Mea" e "El Pavo y la Pava" ("La cultura lúdica en los rituales funerarios de Iberoamérica: los juegos de velorio", de Bantulà Janot e Payà Rico, Studium, 2014), nos que os participantes teñen que mexar sobre alguén, ou imitar unha cópula. A diversión, a gargallada, a música, a comida, a bebida, a cópula... son a vida, opoñéndose á morte.

O xogo do Abellón está documentado como típico xogo de tasca e fiada no manuscrito "Costumes" de Francisco María de la Iglesia (finais do século XIX), mencionándose entre os seguintes: O Lorcho, O Avellón, O Tecelán, O da Cazoleta, O dos Casados, O do Cociñeiro, O anillo, O do Odre = O do Muiñeiro, San Juan de las Cadenetas, Pita Cega, Arríncate Nabo.

(C) Biblioteca Galiciana.

O caso irlandés

O feito de inserir O Abellón entre os xogos de velorio ou fúnebres sérvenos para achegarnos a algúns datos sobre eles no eido atlántico, tomados da School Collection da National Folklore Collection de Irlanda (dúchas.ie); unha recompilación das redaccións contidas nos cadernos escolares de principios do século XX nas que os nenos irlandeses recollían a historia e as tradicións das súas parroquias interrogando ós seus maiores. 

No que respecta ós "Wake games" (xogos de velorio) poden procurarse no sitio web como "Games at wakes" / "Customs at wakes" / "Funeral games"... Destacamos que hai documentados máis dunha centena deles. Todos explicados polos nenos, e moi semellantes ós de rolda e prendas que se describen no artigo de Gondar Portasany. Imos suliñar algunhas particularidades:

1. Ademáis dos xogos de rolda e prendas, existían xogos de tipo deportivo como o lanzamento de pedras e salto de altura e lonxitude; xogos atléticos, como os que Aquiles celebrou na honra do seu amigo Patroclo. Así, Joe Griffin (Galway) indicaba que "The next day before the funeral, stone-throwing was done to find out the strongest man in the parish. Long jumping and high jumping were also".
2. Os xogos producíanse no entorno ritual do funeral acompañados dos prantos (Cluichthe Cointe = Xogos de prantos; banshee = carpideira, chorona).
3. Certos xogos tiñan grande antigüidade, como The building of the fort e The building of the ship; apenas quedaban maiores que os tivesen presenciado. No xogo da Construción do castro os participantes simulaban un combate, ían enmascarados e armados de lanzas e protexidos con escudos, lembrando fortemente o antiquísimo Ludus Troiae romano, tamén de carácter funerario. No da Construción do barco representábase a construción dunha embarcación e finalmente a saída ó mar dun barco varado no lodo; suxire un fondo paralelismo coa morte e a navegación das almas cara ó Alén mariño das crenzas escatolóxicas celtas. É posible, pois, que algúns dos xogos tivesen unha compoñente simbólica vencellada á ocasión fúnebre.
4. Nun artigo de Henry Morris ("Irish wake games", Béaloideas, 1938) amáis de describirse varios xogos de velorio, sinálase un tabú sobre estes: "these games were permissible at wakes only: it would be considered very wrong, unlucky and dangerous to play them at any other time". Precaución que puido ser certa para os xogos de velorio orixinais, pero costa aplicar semellante tabú a un xogo como, por exemplo, Antón Pirulero ou A Zapatilla.
5. Finalmente, reservo a  sorpresa para o final. Os xogos de abellas tamén estiveron presentes nos "Wake games" irlandeses. Unha forma de xogalos era estilo "O xogo das cadeiras", na que os participantes cada un ten a súa silla para establecer nela a colmea, menos un: "One is left out an the others blackens all his face with soot form the chimney" ("Bees in the Hive" - dúchas.ie). Outra forma de xogalo era simular a construción dunha colmea: os nenos levábanlle ó que facía de abella raíña unhas palliñas na boca mentras zoaban imitando o son das abellas, da segunda volta o que lle levaban na boca sen deixar de zoar era auga (= mel?), e a abella raíña quedaba mollada ("Bee-hive", dúchas.ie).

Conclusións

Reubicar O Abellón como xogo de velorio permite estudalo no contexto xeral dos xogos fúnebres. A existencia de xogos deportivos nos velorios irlandeses, amáis dun antigo Ludus Troiae, The building of the fort, amosa o atavismo da compoñente lúdica dos antigos funerais, e facilita a interpretación dalgúns xogos que se xogaban neles como remanentes de vellos rituais funerarios.

Cordal, Cordón, Cordeiro

Corda ou Cordal son orónimos que deixaron escasa pegada na nosa toponimia: A Corda (Friol, Palas de Rei), A Corda da Ara (Sobrado dos Monxes), O Cordal de Montouto (serra entre Aranga e Guitiriz), O Cordal (Abadín, As Pontes, Vilalba). Designan unha serra ou cadea de montañas, ou a altura dun monte. Segundo Charles Rostaing poderían provir da base oronímica prelatina *COR (variante de *CAR). Mont de Cordon é un dos topónimos que menciona no seu Dictionnaire etymologique des noms de rivières et de montagnes en France. Semella evidente, pois, que o noso Cordón é herdeiro desta base indoeuropea: así o Monte Cordón (preto de Lapela - Coirós) e o lugar de Cordón (Santalocaia - Castro de Rei).

O profesor Porto Dapena ligaba o Cordón da vila de Cedeira ó eido da oronimia, mais facíao provir do latín chorda, "corda dun instrumento musical, feita de febras ou tendóns retortos" (Diccionario toponímico do concello de Cedeira, 2014). Nós preferimos tirar da base indoeuropea, polo feito de estar o topónimo vencellado á oronimia, o que é indicativo da grande antigüidade do nome e da súa precedencia, antes de que, por deriva semántica, evoluíse cara á designación de obxectos de forma semellante (cfr. o orónimo Serra, do que sae o nome da serra, "ferramenta dentada").

É significativo que cordón tamén designe unha especie de cobra, a víbora macho (dicionario de Aníbal Otero). Aínda que normalmente pénsase á inversa, que foron as cobras as que deron nome ás cadeas de montañas (Sierra de la Culebra, Serra da Cova da Serpe, Cordón), o mecanismo foi seguramente á inversa: coluber, serpe e cordón foron orónimos antes que nomes de réptiles. A orografía do referente designado polo oro-hidro-topónimo desencadeou a metáfora, que se aplicou a outros elementos, obxectos ou seres vivos semellantes.

No caso do topónimo Cordeiro e o composto Precordeiro / Percordeiro (As Pontes de García Rodríguez) ten bastante consenso a hipótese de que designa un lugar no que habitaba ou tiña o seu obradoiro un home que se adicaba ó oficio de facer cordas (Cabeza Quiles, Toponimia de Galicia, 2008; Encarna Domínguez Ramil, "Nullum est sine nomine saxum: Apuntes de toponimia", Hume. Revista de Estudios Históricos Locais, 2015). Sen negar que en certas ocasións poida facer referencia ó oficio, suxerimos ter en conta a posibilidade de que sexa un orónimo da familia de Corda, Cordal e Cordón, como parece no caso da elevación chamada Alto de Cordeiro (A Olga, Santa María de Álvare - A Pastoriza).

Para Percordeiro Rivas Quintas falaba dun topónimo antroponímico ("Fenomenoloxía toponímica de Galicia", 2006), é dicir, semella que quería derivalo do nome persoal Pero ou Pedro máis o apelido Cordeiro, que cecais aludise ó oficio antedito... Mais para nós a explicación antropotoponímica é sempre a última opción cando existen outras posibilidades que reflicten as motivacións esenciais dos topónimos, pola orografía do terreo ou pola actividade de aproveitamento desenvolta nel. Cecais un *Pedro Cordeiro (cun masculino analóxico procedente do femenino pedra), que designase un penedo senlleiro situado nun cordal (cfr. o topónimo Pedro Monteiro), ou un *Prae Cordeiro, como sinalara Domínguez Ramil, cunha preposición latina que indicaría a situación do lugar diante dun cordal.

Riquiño, dígovolo eu

"Y a presença d'un probe alí estorbaba; por eso entre suspiros repetía:

¡Ai, quen fora riquiño un soyo día!". (Rosalía de Castro, Cantares Gallegos, ed. 1872).

Na recollida do léxico para formar un dicionario, para o asunto que nos vai ocupar, teñen que terse en conta tres normas e unha excepción:

1. Existe a convención de que os diminutivos non se recollen, porque, do contrario, o dicionario aumentaría considerablemente o volumen de entradas innecesarias. Xa que, logo, estes derivados teñen o mesmo significado (mais en pequeno) que o termo en positivo, sería un desperdicio de tempo e espazo. Neste caso, o "riquiño" do exemplo dos versos de Rosalía, ó ser claramente un diminutivo de "rico" como oposto a "pobre", non ten entrada nos dicionarios.
1. Excepción: recóllense aqueles diminutivos lexicalizados, é dicir, diminutivos que, procedentes dun positivo, acadaron acepcións especiais moi específicas que non se atopan exactamente no termo do que proveñen.
2. Para rexistrar nun dicionario un termo, neste caso, un nome, ten que darse ou tivo que darse o seu uso na lingua falada ou escrita. Isto é unha regra de Perogrullo, pero é así: non se poden incluír entradas (palabras) cuxo uso non estea difundido nunha lingua.
3. Pódense rexistrar préstamos doutras linguas se o seu uso está normalizado na lingua que o recibe, e con máis razón se o termo adaptouse á lingua receptora.

Con respecto á polémica resposta, negativa, do 7 de setembro por parte da RAG a un usuario que preguntaba sobre a pertinencia da inclusión do diminutivo "riquiño" no seu Dicionario, vemos que os académicos encargados de levar as redes sociais (Twitter), descoñecen as tres regras anteditas, maila excepción da primeira. 

Se atendemos á parte en que din que non se pode meter "riquiño" no Dicionario porque é un diminutivo galeguizado do castelán "rico", coa acepción de "niño bonito y a la vez gracioso, encantador", respostamos que podería entrar no Dicionario, como préstamo galeguizado procedente do castelán. Non hai obstáculo algún para admitiren préstamos nos dicionarios, calquera que sexa a súa morfoloxía (non están prohibidos os diminutivos) e lingua de procedencia.

Se atendemos á parte en que din que non se atopa esa acepción de "neno bonito, gracioso e encantador" no galego "rico", respostamos que é certo: non se atopa. Mais que esperaban atopar se "riquiño" é un diminutivo lexicalizado, con acepcións especiais que non ten o seu positivo? Neste sentido, como exemplo, podemos fornecer o caso de "cova", "cavidade natural ou artificial no terreo", e o seu diminutivo "coviña", que se se trata dunha cova pequena non tería entrada no Dicionario, mais se con esta palabra designamos un "petróglifo en forma de pequeno oco hemiesférico gravado nunha rocha", sí debería de ter entrada no Dicionario (por certo, tampouco a ten). Se, por descoñecemento, os académicos fosen buscar na entrada "cova" algunha acepción relacionada cós petróglifos non a atoparían, como non atoparon en "rico" nada relacionado cos nenos ou persoas encantadoras: xa estamos a dicir que os diminutivos lexicalizados crean novos significados que non teñen os seus correspondentes positivos.

Mais... é riquiño un préstamo galeguizado procedente do castelán? Outra labor que hai que desenvolver antes de respostar inmediatamente, sen pensar, ós usuarios das redes sociais, ou antes de tomar unha decisión ó respecto da inclusión ou non dun termo no Dicionario, é investigar o uso da palabra. Pola nosa conta, aínda que non nos paguen por elo, molestámonos en procurar o uso de "riquiño" na nosa lingua, que xa ven dende 1879, e non só era aplicable ós nenos ou persoas "riquiñas", senón a calquera cousa que resultase especialmente entrañable ou curriña. Como unha paisaxe:

"Nobres varóns das Mariñas,

daquela terra sin par,

daqueles prados de ouro,

daquel tan longo froital,

daquelas fontes correntes

bálsamo do ceo e o chan,

daquel xardín tan frourido,

daquel sempre verde val

máis vello que o mesmo Brigo

e máis riquiño que o pan"

(José Rumbo Otero: "Os mariñáns de Betanzos", composición publicada íntegramente no xornal El Gallego, 24-8-1879).

Na autoridade* de José Rumbo Otero temos a xénese da acepción especial do diminutivo "riquiño": un verde val é "máis riquiño que o pan". De onde se desprende que foi un dos semas da palabra galega "rico", ligado ó sabor agradable dos alimentos, o que serviu para formar a deriva semántica gastronómica que levou á creación do diminutivo lexicalizado propio do galego "riquiño"; que debería de ter entrada no Dicionario da RAG, xunto con "coviña".

*Autoridade = autor que afianza o uso. O recurso ás autoridades é fundamental para constituír o léxico e formar as acepcións que integran os dicionarios.