Ricovanca, Ricovo e Ricovelo. De Covanca a Cuenca.

Unha das formas que pode adoptar o resultado romance do latín rivu > río, ó aparecer en composición, é ri-. Hai algunha máis, como rei (Regueiro de Reicobo - Pantón) ou ro- (Río Romeán - O Corgo). Para simplificar partimos de que proceden en última instancia do latín rivu, mais tamén sería posible considerar que pertencen ó substrato prerromano (cfr. REUMIRO), que tería termos semellantes ó latín ó proceder as linguas dun fondo común indoeuropeo.

Das formas compostas, Ricovo (O Saviñao), Ricovelo (San Cristobo de Cea) e Ricovanca (A Lama e Beariz), todos eles topónimos da provincia de Ourense, os dous primeiros non presentan problemas etimolóxicos, pois aínda son bastante transparentes, e na documentación medieval consérvanse as frases das que proceden.

En composición co nome latino covus / cavus, "oco", probablemente en referencia ó cauce excavado do río:

ano 742: "Rivo Covo" (Caaveiro)

ano 974: "Rio Covo" (Celanova)

ano 1065: "Riocovo" (A Coruña)

ano 1213: "Riuulo Covo" (Oia)

E combinado coa forma diminutiva do mesmo étimo:

ano 945: "Rio Covello" (Sobrado)

ano 1102: "Rivulo Covelo" (Caaveiro)

ano 1207: "Rivulo Covelo" (Asadur)

Bastante máis complexo é o caso de Ricovanca, pois só conservamos unha forma antiga moi semellante á actual:

"per Mestas de Ricouuanca" (ano 1159 - Armenteira)

Os dous Ricovanca de A Lama e Beariz sitúanse á beira do Verdugo, sobre o lugar de Reconco, topónimo tamén de orixe hidronímica (forma re- prefixada) que conten como segundo elemento conco procedente do latín concavus, "conco, cóncavo". Reconco é, polo tanto, semánticamente o mesmo que Ricovo.

Sostemos porén que Ricovanca pode explicarse como hidrónimo composto pola forma ri- prefixada, procedente de río < rivu, máis *COVANCA, procedente do latín vulgar conca (concava), en referencia á conca ou cavidade que ocupa o río, ó leito do río.

A forma latino-vulgar tería experimentado unha diptongación *Coanca, que o galego rexeita, e evita coa epéntese dunha wau, *Cowanca > Covanca. O mesmo fenómeno produciríase no ámbito leonés no caso do topónimo histórico Coianca, que semella ter desenvolto unha iode para evitar a diptongación de *Coanca < Conca (fronte á forma castelá do topónimo homólogo Cuenca, lingua que diptonga e tolera ben estes fenómenos).

Ri-Covanca (A Lama e Beariz) é porén homólogo do leonés Covianca (569) - Coanca 908 - Coianka 905, e do castelán Cuenca, que aparece grafada como Quwanqa polos xeógrafos árabes do século XIII, reflictindo o que sería aínda a pronuncia popular do topónimo (Chavarría Vargas, "A propósito de Madina Qunka / Quwanqa (Cuenca). El étimo latino conca /  concha en la toponimia romance de Al-Andalus", 2003). 

Gundar e a batalla dos montes Nervasos

Ten Pondal algún poema adicado ó "noble Gundar", nome tomado da toponimia galega, rica en estratos pertencentes a diversas linguas. Dubidamos de que o poeta soubese a etimoloxía certa deste antropotopónimo, e supomos que foi escollido por razóns estéticas e pola súa mítica resonancia.

A etimoloxía de Gundar (Laxe) ou Gondar (Lugo), en contra das aproximacións que se teñen feito a partires do sonsonete, propoñendo directamente o antropónimo xermano Gontarius ou Guntarius, formado da raíz xermana *gunþi, "loita" (Nicandro Ares; Piel), é ben distinta:

Nos dous rexistros seleccionados da base de datos do CODOLGA (século XII) podemos ver a evolución do topónimo dende Wandalar a Gundaar, de onde saen sen dificultade os actuais Gundar e Gondar. Partimos pois, aínda que pareza incrible, do nome propio Wandalarius ou Vandalarius (1), que terían levado os posuidores ou fundadores das vilas de Gondar en Lugo, preto de Romeán ("Rimian" nos textos medievais), e da de Gundar en Laxe.

Do xogo "European War 7 Medieval  - Batalla dos montes Nervasos".

O nome Vandalarius ten significado referencial, é dicir, é máis que un nome propio (que aínda que etimolóxicamente tivesen significado se empregan só con valor denotativo). Vandalarius é un título, pois significa "o que derrotou ós vándalos". No contexto das invasión xermanas da Gallaecia dito título ten o seu completo encaixe na derrota histórica dos vándalos asdingos no 419, cando asediaron ós suevos nos montes Nervasos e acudiu o exército imperial no seu auxilio. Supomos polo tanto que foi a partires do momento da expulsión dos vándalos da Gallaecia (419) que o alcume cobrou a súa razón de ser, e que os topónimos Gundar / Gondar son lembranza directa daquela derrota, correspondendo a vilas fundadas por guerreiros que participaron naquela contenda histórica.

(1) Carlos Vázquez García na súa tese de doutoramento sobre a Toponimia do Concello de Lugo (2014) ten notado tamén o étimo, mais non acerta a expoñer o significado do antropónimo Vandalarius e limítase a dicir que está "formado a partir de WANDAL-, gót. wandjan ‘volta, volver’ ou wandus ‘ferida, puñalada’ e tamén ‘vía, camiño’".

Licín e O Saviñao

O topónimo Licín de O Saviñao (Lugo) deu orixe ó nome do antigo territorio medieval chamado Liciniano (século IX: CODOLGA), o que autoriza a soster que Liciniano é unha forma adxectivada, mediante o sufixo -anus, derivada de Licinio, topónimo procedente do antropónimo romano Licinius, á súa vez vencellado á gens Licinia.

A mesma evolución ten que se lle aplicar ó topónimo Saviñao, que non procederá do nome propio *Sabinianus, como se ten dito (O seminario de onomástica responde: O Saviñao), senón do antropónimo romano Sabinius ou Sabinia tamén vencellado á outra gens, a Sabinia. A derivación dende o nome Sabinius / Sabinia, mediante sufixo -anus, é para formar un adxectivo que concorda, como no caso precedente, co sustantivo territorio (territorio Sabiniano).

Porén non habería neste caso ningún posesor ou propietario chamado *Sabiniano, como non hai ningún chamado *Liciniano, senón Sabinio ou Sabinia e Licinio, ámbolos dous estreitamente relacionados con gens latinas.

O curioso deste caso é que neste lugar na actualidade consérvase o topónimo Licín, mais non o esperable *Liciñao procedente do derivado medieval documentado Liciniano, mentras que non se conserva *Sabín, e si Sabiñao < Sabiniano.

Castro Carpinteiro - Albá (Palas de Rei)

 

Castro Carpinteiro en Albá - Palas de Rei. Topónimos adxacentes: Trala Torre e Castro de Dentro.

Temos atopado moitos máis castros chamados do Ferreiro (ex. o Castro de Lubre - Bergondo, que conserva toponimia redundante, como Ferreiro e Fornos), que do Carpinteiro. Este caso é, pois, ben interesante por aludir probablemente á profesión especializada do construtor de carros (carpenta), conservando aínda o significado orixinal, anterior á especialización do sustantivo para designar ó artesán da madeira en xeral.

A carpenta era un carro de combate usado polos celtas, que adoitaba formar parte na enumeración que os romanos facían dos bens apresados como botín trala derrota do enimigo. O historiador Tito Livio sempre fornecía o número de carpenta incautadas, así como a cantidade de enimigos mortos ou capturados. Os contextos indican sen dúbida que o carro chamado carpenta fora un carro de combate (Gioall Canestrelli: Celtic Warfare, 2022).

Unha outra posibilidade podería ser que o Castro Carpinteiro ( < Carpentarium) funcionase como mutatio ou posta para carros nunha vía de comunicación, dada a proximidade do recinto á dorsal (vía natural de tránsito) formada polas serras do Careón, do Corno do Boi e da Cova da Serpe, e ó Camiño de Santiago.

A Vella como señora dos animais e ancestro totémico: a lenda de "A doniña cerva"

Da lenda escocesa, gaélica, recollida na Tobar an Dualchais/Kist o Riches e titulada CAILLEACH BEINN A' BHRIC, HÓ RÓ (A Vella do outeiro pardo, hó ró!) danse dúas versións en sendas grabacións:

1. Na lenda propiamente dita, contada por John MacMillan en 1963, descríbese como un cazador intentaba dispararlle a unha cerva; o animal convertíase en muller cando o cazador lle apuntaba, e en cerva cando o cazador baixaba a arma. Ela era Cailleach Beinn a' Bhric, A Vella do outeiro pardo, e díxolle ó cazador que estaba a matar demasiados cervos. https://www.tobarandualchais.co.uk/track/13238?l=en
2. Unha canción, cantada por Margaret Ross no ano 1953. Na información fornecida na grabación indícase que a Vella (Cailleach) é o espíritu que protexe os cervos, que viaxa de val en val para ver cal é o mellor. https://www.tobarandualchais.co.uk/track/7391?l=en

Nestas dúas versións do mito atopamos pois a chave que nos permite definitivamente establecer o carácter da Vella como divindade da natureza e señora dos animais, e máis concretamente, a pouco que se indague, como a Deusa Cerva prehistórica das primitivas relixións xamánicas (xamanismo euroasiático), da que a Artemis grega / Diana sería unha derivación máis.

Entre o culto xamánico dos ket ou ostiacos de Siberia está moi extendida a crenza na kaigus' como nai dos animais, que pode adoptar aspecto humano ou animal, e que baixo a forma dunha muller adoita colaborar cos cazadores da taiga para asegurar o éxito na caza. Ligada a esta crenza hai varias regras relativas á caza: non capturar máis pezas das necesarias, non inflixir dor innecesaria, e respectar os rituais que garantirán o retorno dos animais (The Hunter, the Stag and the Mother of Animals, Esther Jacobson-Tepfer, 2015).

Avatar de A. Galíndez como Antlered Mother ou deusa nai cornuda.

No seu último traballo ("The Antlered Mother: From the Paleolithic to the Modern Era", 2023)  Nataliia Mykhailova expón o estado da cuestión sobre a figura mitolóxica euroasiática da Nai Cerva ou da Esposa Cerva, ancestro totémico común das linaxes dos animais e dos seres humanos, e protectora da caza, cuxa orixe remóntase ás sociedades de cazadores-recolectores do Paleolítico, adaptándose logo ás crenzas das sociedades agrícolas posteriores. Unha das lendas que reporta é a de Dali, a señora dos animais da mitoloxía de Xeorxia: un cazador atopa unha muller cerva no bosque, mantén relacións con ela e conta o sucedido, o que é considerado unha violación do tabú, polo que Dali acaba coa vida do cazador. Este mito é comparable, evidentemente, ó de Artemis e Acteón. A investigadora tamén dá conta das lendas da señora dos animais británica (isto é, da Deusa Cerva das lendas gaélicas).

A lenda galega de "A doniña cerva" (Castelo de Doiras - Cervantes) recollida por Leandro Carré Alvarellos  a meados do século XX encádrase porén neste ciclo da Potnia Theron ou dona dos animais e ancestro mítico, de orixe prehistórica. O motivo da caza da cerva, femia ó tempo humana e animal, a transformación en muller cando é cazada ou vai selo, o parentesco (liñaxe común) entre o cazador e a muller (ancestro totémico) fan desta lenda unha variante do mitoloxema euroasiático da Antlered Mother propio das relixións xamánicas das sociedades de cazadores-recolectores paleolíticos, no que semellan apuntar certos tabús propios destas sociedades, como o do incesto, a zoofilia e a morte (seguramente ligada ó futuro renacemento) do animal considerado ancestro do clan.

Nada que ver, pois, coa hipótese sostida por Mariño Ferro de que "A doniña cerva" asenta directamente a súa orixe no paganismo grecolatino, concretamente na fábula de Acteón, e no Cantar dos Cantares bíblico ("La cultura tradicional gallega: la leyenda de la cierva blanca", 2008).

Orixe da paisaxe de agras na castrificación de Galicia

Agradezo a Iago Isasi Freire a posibilidade de usar o seu marabilloso programa

Topónimos.exe, que abre un novo horizonte nos estudos toponímicos.

Obxectivos

Testamos a hipótese do xeógrafo francés Abel Bouhier respecto da orixe da paisaxe de agras galega na castrisation (proliferación de castros ou asentamentos fortificados da Idade do Ferro) do noso territorio. Dita posibilidade fora exposta na súa tese de doutoramento La Galice: Essai géographique d'analyse d'interpretation d'un vieux complexe agraire (1979), estudo aínda non superado sobre as formas agrarias da paisaxe cultural galega.

Material e métodos

Grazas ó programa Topónimos.exe deseñado por Iago Isasi Freire podemos recoller a toponimia en torno dun topónimo dado (no noso caso procuramos a forma CASTR), nun radio previamente sinalado que pode oscilar entre 1 e 750 metros.

Os resultados obtidos son susceptibles de ser tratados nun visor, deseñado polo mesmo autor, que amosa, por exemplo, que topónimos son máis frecuentes ó redor do item toponímico obxecto da procura, ou cal é a orientación e distancia dos resultados con respecto ó item procurado. 

O corpus toponímico no que se realiza a procura, que é o que rastrexa o programa Topónimos.exe, é un arquivo CSV coa microtoponimia (nomes de terras, montes, regueiros, fontes, penedos, muíños, camiños…) de Galicia, extraída da base de datos Galicia Nomeada, na que se recollen tódolos concellos e inclúe a localización xeográfica. O arquivo CSV pódese descarregar nesta ligazón:

https://abertos.xunta.gal/catalogo/territorio-vivienda-transporte/-/dataset/0159/microtoponimia-galicia

A xeolocalización dos items toponímicos permite tamén o tratamento cartográfico dos datos obtidos; Iago Isasi ten desenvolto un outro visor que xera imaxes cartográficas, isto é, mapas nos que se visualiza a dispersión dun resultado por concello, nuha escala gradual de cores segundo a cantidade por concello.

Resultados do estudo

Nós non imos traballar aínda cos visores desenvoltos por Iago Isasi, senón cos datos planos obtidos co seu programa Topónimos.exe.

Nun radio de 100 metros ó redor de tódolos topónimos Castro e variantes (Castrelo, Castronela, etc.) de Galicia hai inventariados na base de datos Galicia Nomeada, á data de hoxe, 8.235 topónimos, que na súa maioría pertencen á categoría dos microtopónimos.

Deles, 204 son topónimos que conteñen os termos Agra, Agro, Agrelo ou ben Aira, que incluímos por ser variante evolutiva da forma romance agra. Algúns exemplos: As Agras do Castro (A Laracha), O Agro do Castro (A Pastoriza), Agrelos de Galán (Arteixo), Suagra de Castro (Boqueixón), Trala Aira (San Sadurniño), A Aira do Castro (Castroverde), etc.

A estrutura toponímica máis repetida é o tipo A Agra do Castro / A Aira do Castro / O Agro do Castro, cun total de 76 ocurrencias (37 %), que sen dúbida é moi relevante ó vencellar directamente a paisaxe agraria das agras cos castros adxacentes.

Os resultados son concordantes coa tese de Bouhier relativa á castrificación da paisaxe na que se desenvolveron as agras de Galicia. A maior concentración da toponimia Agra e variantes no entorno inmediato dos topónimos Castro prodúcese nos concellos do interior da comunidade galega, sobre todo nas provincias da Coruña e Lugo, zona que previamente fora establecida polo xeógrafo francés como de paisaxe de agras, fronte ó norte das mesmas provincias e a súa costa, que conformarían outros tipos de paisaxe: paisaxe de bocage e de bancais ou aterrazamentos. 

Fig. 1. Concellos galegos nos que existe unha maior incidencia (> 3) do topónimo Agra e variantes en torno ós topónimos Castro nun radio de 100 metros.

Fig. 2. Agrupación dos casos por comarcas. O contorno arrodeado de azul sinala as comarcas do interior das provincias, fundamentalmente Lugo e A Coruña, cunha maior concentración dos topónimos Agra e variantes, localizados a partires dos topónimos Castro (e variantes).

A existencia de paisaxe de agras coa súa toponimia correspondente no entorno dos castros dalgunhas comarcas limítrofes, como pode ser a de Ordes, aconsella polo momento tomar con precaución o límite comarcal que temos sinalado, pois é moi posible que este se vexa ampliado cando se remate co proxecto Galicia Nomeada, e se teña inventariada toda a (micro)toponimia de Galicia. Tamén parece aconsellable traballar cun radio de procura maior, en torno ós 200 metros, pois 100 metros implica ter as terras de cultivo ó pé dos asentamentos castrexos, o que non sempre é posible. Non obstante, estas precisións non invalidan os resultados obtidos.

Castro do Coto en Cabeza de Lobo (Ardemil - Ordes) e paisaxe de agras na contorna, coa toponimia correspondente.

Conclusións

Facemos fincapé en que non estamos a estudar se a dispersión da toponimia Agra (e variantes) coincide coa zona da paisaxe agraria galega denominada por Bouhier "paisaxe de agras". Isto xa fora estudado por Calvo Iglesias, Díaz Varela, Méndez Martínez e Fra Paleo no traballo "Place Names for Mapping the Distribution of Vanishing Historical Landscape Features: The Agras Field System in Northwest Spain" (Landsacape Research, 2012), chegando os autores a conclusións positivas: "our findings show that agra/ agro and derived place names are found in areas where the agras field system was employed, which points to their capability as indicators of the occurrence of the field system".

A nosa investigación vai por outro camiño, tratando de amosar se, como creía Bouhier, o desenvolvemento da paisaxe de agras vai ligada á profunda castrización do territorio no que se desenvolve dita paisaxe. Utilizando o programa Topónimos.exe (Iago Isasi Freire) verificamos que no entorno inmediato dos castros da Galicia interior (a Galicia de agras de Bouhier) dase a correspondencia ou atinxencia toponímica Castro - Agra, sen achegarse á zona da paisaxe de bocage (norte das provincias da Coruña e Lugo, con menor densidade de castros).

Fig. 3. Clasificación das paisaxes agrarias de Galicia segundo Abel Bouhier. Compárese coa fig. 2.

Segundo os datos obtidos, a orixe da paisaxe de agras amósase directamente relacionada coa profunda castrización (proliferación de castros) da Galicia interior e, inversamente, desvinculada da paisaxe de bocage do norte das provincias da Coruña e Lugo. É moi posible, pois, que dita paisaxe de agras teña a súa orixe última nas primitivas formas de aproveitamento agrario comunal dos asentamentos fortificados da Idade do Ferro do interior de Galicia. Unha das características deste aproveitamento en común era a derrota do gando, ou entrada do gando nas eiras unha vez recollido o cereal, para pacer os restos vexetais e fertilizar as terras cos bosteiros (aproveitamento agrícola-gandeiro).

Amplíase porén o concepto de castro na Galicia interior ó de  asentamento fortificado coa súa paisaxe agraria (agras), que Bouhier definía como un vieux complexe agraire. O que cecais non imaxinaba o francés é que fose tan vello...

Tarandeira / Tarrandeira

 

No caso do microtopónimo Tarandeira (O Pazo, Abellá - Frades) comprobamos que outras terras próximas levan o nome de Terreo da Eira, polo que é moi posible que Tarandeira e Terreo da Eira se expliquen mutuamente. Supomos, pois, unha variante de pronunciación coa expresión consonantizada do risco nasal da primitiva vogal nasal de terrão, máis apertura da vogal e ante vibrante. Así Terrão da Eira > Tarandeira, ou ben, Terreo da Eira, por confluencia co sustantivo terreo procedente tamén do latín terra.

A forma orixinal que supomos é terrão (torrão [Portugal: Minho]), "terreno cercado para o gado" (Dicionario Priberam da Lingua Portuguesa).

Os microtopónimos Tarrandeiras de Diante e Tarrandeiras de Atrás, próximos ó Pazo (Abellá) e no entorno do castro arrasado de Ameixeiras (Ordes), ocupado hoxe pola área de servizo do mesmo nome, amosa a diferente realización da vibrante como simple ou múltiple. A paisaxe agraria reforza a etimoloxía proposta, polo que estariamos ante un caso de homofonía co sustantivo tarandeira / trandeira: "vara longa ou armazón de paus longos da que se penduran certas cousas: colgou os chourizos da trandeira para afumalos" (DRAG); "cierre formado por palos verticales que son cruzados por un palo horizontal" e "colgador de ropa formado por dos palos verticales y una cuerda que los une" (Constantino García: Glosario de voces galegas de hoxe).